Menigeen zal hem in de lessen maatschappijleer ooit hebben gezien, al was het maar om het uur te vullen: de Amerikaanse televisiefilm The Wave (1981). Deze Emmy Award-winnaar was gebaseerd op een experiment van geschiedenisleraar Ron Jones uit 1967. Hij wilde zijn leerlingen laten zien dat het fascisme niet is voorbehouden aan nazi-Duitsland.
In de Duitse remake Die Welle heeft de populaire docent Rainer Wenger (Jürgen Vogel) hetzelfde uitgangspunt. Als anarchist en ex-kraker wil de in punk T-shirts gehulde Rainer tijdens een studieproject zijn leerlingen graag leren wat anarchie is, maar dat onderwerp is door zijn brave collega gekaapt. Dan maar autocratie. „Niet weer het fascisme”, roepen de scholieren verveeld.
Hun desinteresse prikkelt Rainer tot een experiment. Hij verdeelt de klas in groepen en drilt ze in discipline: zo moeten ze hem aanspreken met ‘Herr Wenger’ en opstaan als ze tegen hem spreken. Hij laat ze een uniform kiezen en sluit andersdenkenden uit. In een paar dagen overspoelt deze beweging de hele school. Ook Rainer zelf wordt meegesleurd door zijn didactische experiment: de vrijbuiter geniet eigenlijk wel van de discipline en de orde in zijn klas.
Er zijn veel verschillen met de oude Amerikaanse tv-film. Regisseur Gansel maakt bijvoorbeeld ruimte voor frustratie van zijn uit Oost-Duitsland afkomstige leerlingen. En anders dan het veertig jaar oude experiment van Ron Jones loopt het gierend uit de hand. Het toch al didactische gegeven wordt er zo wel erg ingehamerd.
In 1967 begon de Amerikaanse leraar Ron Jones een schokkend experiment; binnen een week wist hij zijn klas om te vormen tot een gedisciplineerde eenheid met eigen regels en een afkeer jegens andersdenkenden. Daarmee liet hij hen ervaren dat ook zíj onder invloed van manipulatie een dictatoriale gemeenschap zouden kunnen omarmen. Met Die Welle tilt regisseur Dennis Gansel het verhaal naar het heden, waarin het ‘erbij horen’ en een eigen subcultuur steeds belangrijker worden.
De leider en zijn volgelingen
Ondanks zijn voorkeur voor het keuzevak Anarchie moet leraar Rainer Wenger (Jürgen Vogel) het tijdens de projectweek doen met een lessencyclus Autocratie (‘onbeperkte heerschappij’ – volgens Van Dale). Net als de hippe Ramones-fan zijn ook zijn leerlingen weinig enthousiast; deze zijn er immers van overtuigd dat, na de ervaringen met de Nazi’s en de Oostduitse SED, een dictatoriaal regime geen schijn van kans meer heeft in het moderne Duitsland. Rainer krijgt de inval om de leerlingen op harde wijze te laten ontdekken dat zij het bij het foute eind hebben.
Via listig manipuleren en door de nadruk te leggen op gelijkheid en eenheid weet hij nagenoeg iedereen enthousiast te maken voor een nieuwe beweging, genaamd ‘die Welle’. Vol overgave storten de jongeren zich op het ontwerpen van een eigen website, logo, groet en zelfs een uniforme dresscode. Maar al snel raakt de inmiddels aanbeden leraar de controle kwijt en slaat de beweging totaal op hol. Als de onthutste Wenger het experiment wil beëindigen blijkt het zelf gecreëerde monster niet meer te stoppen…
Stof tot nadenken
Hoewel het experiment van Ron Jones al eerder het celluloid haalde (in 1981) blijkt de verfilming van regisseur Dennis Gansel geen overbodige herhalingsoefening. Door het onderwerp naar de huidige maatschappij te transporteren houdt Gansel de huidige scholieren bewust een spiegel voor. Tegenwoordig lijkt de jongere generatie zich steeds minder aangetrokken te voelen tot maatschappelijke dogma’s en zijn het benadrukken van de eigen identiteit en de eigen subcultuur hiervoor in de plaats gekomen.
Met deze invalshoek wijkt de film enigszins af van het originele experiment. Rainer gebruikt voor zijn experiment geen enkel ideologisch, politiek of religieus doel. Centraal staat de drang om tot een groep te behoren, met eigen regels en omgangsvormen. Om er bij te horen kan men daarbij tot over de grenzen gaan; daar is het befaamde comazuipen een actueel voorbeeld van. Buiten de boot vallen kan ernstige gevolgen hebben voor individu en omgeving; ook daarmee is Duitsland de laatste maanden geconfronteerd. Vandaar dat ook in Nederland Die Welle al op vele scholen vertoond is en er zelfs lesmateriaal bij is ontwikkeld.
Verpakking mooier dan de inhoud
De 35-jarige regisseur Dennis Gansel regisseert al 12 jaar en beleefde zijn doorbraak in 2004 met NaPolA – Before the Fall. Hij heeft er duidelijk voor gekozen de film aantrekkelijk te maken voor zijn jonge doelgroep. Dit komt tot uiting in flitsend en snel camerawerk bij de actiescènes (denk aan Lola Rennt gelardeerd met hiphop en rockmuziek. Toch is het uiteindelijk de inhoud waarop een regisseur beoordeeld wordt en daarop scoort Gansel een magere voldoende.
Waar een soortgelijke film als Das Experiment een zeer beklemmende sfeer weet op te roepen, blijft deze in Die Welle afwezig. Daarvoor is het allemaal net wat te ongeloofwaardig hoe eenvoudig de leerlingen zich laten manipuleren. Binnen twee dagen is de mondige groep veranderd in een gehoorzame kudde, die alle absurde regels en etiquette van ‘Herr’ Wenger zonder protest accepteert. Ook hèn zou de parallel tussen hun eigen beweging en een Autocratie moeten opvallen; het ligt er namelijk wel heel erg bovenop. Zelfs een kleuterklasje is op zo’n simpele wijze niet zo volgzaam te krijgen als in de film. Gansel had meer aandacht moeten schenken aan de wijze waarop Herr Wenger de groep langzaam aan in zijn greep krijgt. Dit gaat in de film allemaal veel te snel en daardoor boet de kracht van de film duidelijk in.
Via Sesamstraat naar Sundance
Hoofdrolspeler Jürgen Vogel heeft inmiddels een indrukwekkende staat van dienst opgebouwd. Dat de acteur van alle markten thuis is blijkt wel uit zijn uiteenlopende rollen, van collega van Bert en Ernie in Sesamstrasse tot aan Goodbye Lenin. Het is niet overdreven om te stellen dat Vogel dé steunpilaar is waarop de film drijft. Vol overtuiging vertolkt hij de populaire leraar die zich steeds meer verliest in zijn eigen experimenten en aan wanhoop ten onder gaat. Volkomen terecht verdiende de 41-jarige acteur hiermee een nominatie voor de European Film Award; uiteindelijk gewonnen door Toni Servillo voor zijn rollen in Gomorra en Il Divo.
Het verhaal over de Rote Armee Fraktion (RAF), een terroristische, Duitse organisatie die geleid werd door Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Ulrike Meinhof. Zij werden onder meer getraind in Palestijnse trainingskampen en pleegden in de jaren zeventig aanslagen op Amerikaanse militaite doelwitten.
Om zijn leerlingen de atmosfeer in het Duitsland van de jaren ’30 duidelijk te maken speelt geschiedenisleraar Burt Ross een gewaagd experiment: hij noemt zichzelf leider van een nieuwe beweging, De Golf, en uit ideeën over macht, discipline, en meerderwaardigheid. Zijn studenten volgen hem, en de gehele school raakt onder invloed van de beweging.